Jay David Bolter & Diane Gromala. Windows and Mirrors

De Amerikaanse mediatheoreticus Jay David Bolter is de auteur van onder meer Writing Space: The Computer, Hypertext, and the History of Writing (1991), een invloedrijk boek waarin hij de technologie van het lezen en schrijven onderzoekt, van de papyrusrol tot en met de elektronische tekst. In 1999 verscheen Remediation. Understanding New Media, door Bolter geschreven in samenwerking met Richard Grusin, een boek dat eveneens een prominente plek in de mediatheorie verwierf. Met ‘remediatie’ doelen beide auteurs op een proces waarbij oude en nieuwe media voortdurend elkaars formele en sociale structuren beïnvloeden en nabootsen. Door media te beschouwen als deel van technische, sociale en economische netwerken, die onderling verbonden zijn, wordt gebroken met de modernistische mythe van het nieuwe, waarin vaak juist de lineaire opeenvolging en de vermeende exclusieve eigenschappen van het nieuwe medium centraal staan.

Met name vanwege deze niet-teleologische interpretatie van de evolutie van media wordt het begrip remediatie, bij nadere beschouwing overigens geen onproblematisch concept, inmiddels niet alleen als instrument in praktische media-analyses ingezet, maar ook als denkfiguur in meer experimentele mediatheorie. Geen wonder dat het onlangs verschenen Windows and Mirrors. Interaction Design, Digital Art, and the Myth of Transparancy, ditmaal tot stand gekomen door een samenwerking van Bolter met digitaal kunstenaar en ontwerper Diane Gromala, verwachtingen schept. Het boek is nadrukkelijk niet geschreven als theoretische exercitie, maar vanuit een preoccupatie met de meer vaktechnische aspecten en dilemma’s van digitale kunst en vormgeving. Het is dan ook gericht aan ‘professionals’.

Windows and Mirrors is opgezet als een denkbeeldige rondleiding door de Art Gallery van SIGGRAPH 2000 – SIGGRAPH is een jaarlijkse internationale conferentie over computer graphics en interactieve technieken die sinds 1974 plaatsvindt in de Verenigde Staten; Gromala was voorzitter van de SIGGRAPH 2000 Kunstcommissie en hoofdverantwoordelijke voor de tentoonstelling in de Gallery. Aan de hand van zeven besprekingen van in de Art Gallery tentoongestelde digitale kunstwerken ontvouwen Bolter en Gromala hun visie op digitale vormgeving en kunst. De begrippen ‘window’ en ‘mirror’ spelen hierin een cruciale en metaforische rol. Ze staan voor respectievelijk transparantie (door het medium heen kijken) en hypermedialiteit (kijken naar het medium zélf), begrippen die ook in Remediation essentieel zijn: enerzijds het effect van realisme, anderzijds het opwekken van ‘ervaring’. De grote boodschap waar de auteurs in Windows and Mirrors telkens weer op hameren luidt simpel gesteld dat zowel digitale kunst als digitale vormgeving (interfaces, typografie) slechts werkzaam en doeltreffend kunnen zijn, en een reflectieve ‘ervaring’ teweeg kunnen brengen, als ze terzelfdertijd functioneren als venster én als spiegel. Keer op keer verwijzen Bolter en Gromala naar de controverse die bij digitale vormgevers heerst tussen ‘structuralisten’ en ‘designers’ – aan de ene kant degenen die menen dat alle vormgeving ten dienste moet staan van de inhoud en leesbaarheid van digitale media, en aan de andere kant degenen die vinden dat er tegelijkertijd gestreefd moet worden naar een visuele en mentale ervaring. De digitale kunst op SIGGRAPH dient bij dit alles als richtsnoer voor de ontwerpers. De besproken kunstwerken vertonen alle kenmerken die goed digitaal design ook zou moeten omvatten: reflexiviteit, remediatie, diversiteit, embodiment en culturele context.

Het pleidooi voor een mix van venster en spiegel, van transparantie en reflexiviteit in digitaal vormgeven, is op zich legitiem, maar op den duur levert het ook een vervelend en drammerig betoog op. Irritant zijn vooral de kritiekloze en overenthousiaste besprekingen van de kunstwerken, die al te naadloos ten dienste staan van het dictaat van het schrijversduo, en de slordigheid waarmee kunst en vormgeving aan elkaar gerelateerd worden, ja soms zelfs inwisselbaar lijken te zijn. Nergens ook problematiseren Bolter en Gromala het verlangen naar of opwekken van ‘ervaringen’ in kunst of cultuur, zodat je geen enkel beeld krijgt van hun positie ten aanzien van de belevingscultuur. De zo verheerlijkte ‘ervaring’ of een notie als ‘reflexiviteit’ blijven daardoor lege begrippen. Ook de uitwerking van de verworvenheden van digitale kunst op de digitale vormgeving wordt niet geïllustreerd. Dit laatste gebeurt hooguit even in het laatste hoofdstuk, gewijd aan een digitaal dynamisch lettertype genaamd Excretia dat ook bij de aankondigingen van de hoofdstukken in het boek gebruikt is. Excretia is ontworpen door Gromala en heeft het vermogen om te veranderen door via een biofeedback device te reageren op de hersengolven van de gebruiker. Tot daar aan toe, maar het is op zijn minst idioot dat een letter ontworpen voor computerschermen in een papieren boek als voorbeeld moet dienen voor de theorie van Gromala en Bolter.

Een werkelijk verleidelijke of uitdagende theorie is in Windows and Mirrors niet te lezen, daarvoor is het boek te zeer gebaseerd op een versimpeld stramien, een nauw venster op de werkelijkheid, waarbij bredere implicaties van de digitale cultuur uit de weg worden gegaan. Het boek is dan wel niet specifiek bedoeld voor theoretici of theoretisch geïnteresseerden, je vraagt je ook af wat vormgevers of kunstenaars aan dit dwingerige relaas hebben. In het laatste hoofdstuk staat nog een pagina’s lange, plichtmatige opsomming van mediakunstenaars, van wie het werk niet op SIGGRAPH te zien was. Zo doen de auteurs natuurlijk geen recht aan de theorie en praktijk die ze bespreken. Wellicht functioneert Windows and Mirrors, belerend als het is, deels als studieboek, ook vanwege de uitweidingen die het hier en daar omvat aangaande de geschiedenis van computerdesign, waarin dan steeds weer die tegenstelling tussen vensterontwerpers en spiegelontwerpers terugkeert. Maar eigenlijk kun je alleen maar gissen waarom dit boek geschreven is…

• Windows and Mirrors. Interaction Design, Digital Art, and the Myth of Transparancy van Jay David Bolter & Diane Gromala werd in 2003 uitgegeven door The MIT Press, Fitzroy House, 11 Chenies Street, London WC1E 7EY (020/73.06.06.03; www.mitpress.mit.edu).