Jef Cornelis, Vlaanderen in vogelvlucht, BRT, 10 juli 1976 – Jef Cornelis, Vlaanderen 77, BRT, 11 juli 1977
Onderzoek in het BRT-archief en het persoonlijk archief van Jef Cornelis in de Jan van Eyck Academie
Op 10 juli 1976 zendt de BRT Vlaanderen in vogelvlucht uit. Een jaar later, op 11 juli 1977, toont de BRT Vlaanderen 77. Beide films werden door Jef Cornelis gemaakt naar aanleiding van de viering van de Vlaamse feestdag op 11 juli. De twee films maken gebruik van helikopterbeelden van het Vlaamse landschap. Vlaanderen in vogelvlucht is volledig opgebouwd aan de hand van helikopterbeelden. In Vlaanderen 77 worden die helikopterbeelden afgewisseld met archiefbeelden, foto’s en kaarten. Voor Vlaanderen in vogelvlucht schreef Daniël Robberechts het scenario, voor Vlaanderen 77 Leo Pleysier en Jef Cornelis zelf.
De start van een onderzoek over het televisiewerk van Jef Cornelis begint bij de site http://jefcornelis.janvaneyck.nl, de eerste hit wanneer je Jef Cornelis op Google zoekt. De site brengt de resultaten samen van een langlopend onderzoeksproject van Koen Brams en Dirk Pültau naar het tv-werk van Jef Cornelis. Op de site is er geen zoekfunctie, maar een overzichtelijke werkbalk leid je automatisch naar die informatie die je zoekt. De werkbalk is onderverdeeld in ‘home, events, publications, interviews, biography, filmography, bibliography en colofon’.
Op de site kan je geen films van Cornelis bekijken. In de colofon word je daarvoor doorverwezen naar de videoruimtes van argos en de Jan van Eyck Academie. Je kan ook meteen doorklikken naar de site van beide instellingen. Op argosarts.org vind je per film naast de bibliografische data een aantal beelden uit de films en af en toe een korte inhoud. Van zowel Vlaanderen in vogelvlucht als Vlaanderen 77 zijn er tien stills te zien. Op janvaneyck.nl vind je bibliografische data van de films.
Ook de universiteitsbibliotheken van Gent en Leuven bezitten kopies van een beperkt aantal films van Jef Cornelis. In de bibliotheek van Leuven kan je de twee genoemde films niet terugvinden, in de bibliotheek van de ingenieursarchitecten van de universiteit Gent wel.
Op vrt.be kan je het archief van de VRT niet rechtstreeks consulteren. Het VRT-archief is opgesplitst in een audioarchief (radio), een beeldarchief (televisie) en een documentenarchief. Het audio- en beeldarchief vormen een productiearchief, in principe enkel toegankelijk voor programmamakers van de VRT. Je kan per mail wel een kopie van een uitzending vragen. De dienstverlening verloopt vlot. De dag na het versturen van een mail was er een antwoord van het beeldarchief. Zowel Vlaanderen in vogelvlucht als Vlaanderen 77 kunnen voor 98 euro bij het beeldarchief besteld worden. De leveringstermijn bedraagt ongeveer drie weken.
Op de nieuwe cultuursite van de VRT, cobra.be, kan men enkele films van Cornelis gratis bekijken. Vlaanderen in vogelvlucht en Vlaanderen 77 zijn daar niet bij. De zoekfunctie op cobra.be is niet echt verfijnd. Voor Jef Cornelis zijn er 283 hits. De eerste hits tonen een aantal films van Jef Cornelis, na twee pagina’s krijg je zoekresultaten die gelinkt zijn aan andere namen met ‘Jef’ of ‘Cornelis’. Cobra.be is de enige site waar je online films van Jef Cornelis kan bekijken.
De VRT reserveert zijn woord- en beeldarchief voor intern gebruik, maar er kan ‘uitzonderlijk onder bepaalde voorwaarden’ wel toelating gegeven worden aan universiteitsstudenten om beide archieven te consulteren. Het feit dat alle gekende films die Jef Cornelis voor de VRT gemaakt heeft in de videorooms van argos en de Jan van Eyck Academie kosteloos kunnen worden bekeken, is uitzonderlijk.
Het documentenarchief van de VRT is wel publiek toegankelijk, maar ook hier moet je eerst een aanvraag indienen en kan je zelf de catalogus niet raadplegen. Daarvoor moet je beroep doen op een van de medewerkers van het archief. De dienstverlening is opnieuw uitstekend. Op de dag zelf van mijn aanvraag kreeg ik per mail een antwoord, waarin stond dat er voor Vlaanderen in vogelvlucht een productiemap in het archief werd gevonden, maar voor Vlaanderen 77 niet.
Het archief is drie dagen per week en op afspraak toegankelijk. De 4 km lange ‘Dienst Archief en Documentenbeheer VRT’ bevindt zich niet aan de Reyerslaan, maar in het Amerikaans Theater. Er is sprake van een verhuis naar Leuven en een halvering van het archief tot 2 km. Het documentenarchief van de VRT wordt vooral intern gebruikt door de HR-sector, de financiële directie en de juridische dienst. Het wordt ook door de tv-sector geraadpleegd. Het gebruik door de externe, wetenschappelijke onderzoeker ‘neemt jaarlijks toe’.
Op de dag van mijn bezoek lag de archiefmap over Vlaanderen in vogelvlucht klaar. Map 204570 uit het jaar 1976 werd ingevoerd op 18.12.98, het jaar waarin Jef Cornelis met pensioen ging. In de map bevindt zich het programmavoorstel voor Vlaanderen in vogelvlucht. Dankzij de briefwisseling met het ministerie van Landsverdediging krijg je een goed zicht op de manier waarop Cornelis zijn gewaagd plan om Vlaanderen vanuit de lucht te filmen gerealiseerd krijgt. Het Ministerie van Landsverdediging onder Paul Vanden Boeynants zegt zijn medewerking toe, maar vraagt, gezien de besparingen die het leger moet ondergaan, 8000 frank per uur voor het gebruik van een legerhelikopter. Het oorspronkelijke voorziene aantal vlieguren blijkt niet te volstaan, getuige een brief met de vraag naar meer vlieguren.
De uitzending zal in totaal 681.386 frank kosten. Een kopie van de productiekosten geeft een goed overzicht van de uitgaven. Cornelis doet een beroep op een externe cameraman, Guido Van Rooy. Ook de ontwikkeling van de film gebeurt buitenshuis. Ter voorbereiding van de film zijn er kaarten besteld bij het Militair Geografisch Instituut. In de map bevinden zich aantekeningen van Cornelis met adressen, een kopie van een advertentie voor een camerasysteem waarmee je vanuit de helikopter kan filmen, maar ook het volledige scenario, het draaiboek met de tijdsaanduidingen, pancartes en een kopie van de auteursrechten van de gebruikte muziek (Maurice Ohana, Olivier Messiaen, Ivo Malec, Niccolo Castiglione, Lars J. Werle, A, Mellnas, Fr.B. Mâche). Het scenario en het draaiboek zijn de gedroomde instrumenten om de structuur van de film verder te analyseren.
Wanneer de film af is worden de medewerkers van het leger voor een visie uitgenodigd. Na de tv-uitzending ontstaat er binnen de VRT een hoogoplopende discussie tussen de producent van de film en zijn overste. Die discussie wordt per brief gevoerd. Cornelis heeft zich niet schriftelijk in de discussie gemengd. Er bevindt zich ook een brief in het archief met een antwoord op een klacht van een kijker die vond dat de Vlaamse Ardennen te weinig aan bod kwamen.
De inhoud van de productiemap van Vlaanderen in vogelvlucht uit het VRT-archief overlapt deels met de map uit het persoonlijk archief van Jef Cornelis. Jef Cornelis heeft zijn persoonlijk archief meegenomen uit de VRT en geschonken aan Koen Brams. Voorlopig wordt dat archief bewaard in de Jan van Eyck Academie en men kan het op eenvoudig verzoek consulteren. Het archief wordt intens gebruikt door Koen Brams en Dirk Pültau in het kader van hun onderzoek. Een inventaris van het archief ontbreekt en het materiaal is – vrij ruw – geordend per film. Ook de communicatie is een probleem. Nergens wordt melding gemaakt van het bestaan van het archief dat door Jef Cornelis geschonken is aan Koen Brams.
In het persoonlijke archief van Jef Cornelis bevindt zich naast een productiemap over Vlaanderen in vogelvlucht ook een map over Vlaanderen 77. Uit de productiegegevens over Vlaanderen in vogelvlucht blijkt dat de cameraman Guido Van Rooy 25 dagen gefilmd heeft tussen 30.03.76 en 01.06.76. Ter voorbereiding van de film heeft Cornelis ook een docent luchtfotografie van de Universiteit Gent geraadpleegd, naast de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon Antwerpen en de Provinciale Dienst voor het Kunstpatrimonium.
Jef Cornelis haalde zijn inspiratie voor zijn vanuit de lucht gefilmde landschapsfilms bij de BBC-reeks Bird’s Eye View, zo blijkt uit een document uit de archiefmap. Op de site van de BBC lees je dat de eerste Bird’s Eye View uitgezonden werd in 1969. Er volgden afleveringen in 1970 en 1971. Er zijn zes afleveringen van gemaakt. Die staan online op bbc.co.uk, maar zijn enkel afspeelbaar voor inwoners uit Groot-Brittannië. De vraag is wanneer Cornelis die films gezien heeft. Zag hij die op het moment dat ze tussen 1969 en 1971 zijn uitgezonden en kwam hij pas later op het idee daar zelf iets mee te doen of zag hij Bird’s Eye View veel later in een heruitzending?
Het draaiboek van Vlaanderen in vogelvlucht geeft een duidelijk zicht op de manier waarop de vloeiende stijl van Jef Cornelis tot stand komt. Hij beschrijft daarin accuraat de bewegingen die camera en helikopter moeten maken: ‘kleine bocht + aanvliegen, kleine bocht; van zeer ver dichtbij komen’. Ook de schoonheid en de tragiek die Cornelis in dit landschap herkent worden bondig verwoord: ‘prachtige boompartijen, prachtige bomenkring’ en ‘tegelijkertijd aantasting van dit eens mooie gebied’. Die omschrijvingen sluiten aan bij de teneur van het scenario van Daniël Robberechts, dat begint met de zorgelijke vraag ‘Wat is er aan de hand met dit landschap van ons?’.
In de map zitten een aantal documenten met reacties op de film. De reacties zijn verdeeld. De productieleider laat weten dat de Raad van Beheer de makers van het programma feliciteert. In de map steekt ook een krantenartikel dat suggereert dat de film een tv-oscar kreeg uit handen van minister Claes, maar het artikel zou pas gepubliceerd zijn in 1981.
De verzuilde pers is in twee kampen verdeeld. De Rode Vaan vond het ‘een interessant werkstuk’ en een ‘onrustwekkend’ voorbeeld van de manier waarop speculanten het landschap kapot maken. Het Pallieterke kon de mooie beelden van het Vlaamse landschap smaken, maar niet de experimentele vorm. Ook in de archiefmap van Vlaanderen 1977 steken een paar pittige reacties, onder andere van de bekende historische geograaf Adriaan Verhulst. Verhulst waardeert de kwaliteit van de beelden en het uitstekende camerawerk, maar verwijt de tekst zijn ‘snobistische intellektualisme’.
De belangrijkste documenten in de map van Vlaanderen 77 zijn de ontwerptekst en het scenario. De ontwerptekst bestaat uit drie punten. Als opmerking vooraf stelt Cornelis dat hij op zoek is naar een algemeen geldig ’kijk- en benaderingsschema’ om niet in de val te trappen van een typisch Vlaamse benadering. In een tweede opmerking vooraf beschrijft hij zijn idee om de tekst op twee niveaus te laten werken: een ‘oraal-auditief’ en een ‘beschrijvend-discursief’ niveau.
In een derde punt, tot slot, beschrijft Cornelis onder de noemer ‘schema: (visualisering)’ de verschillende visuele niveaus in de film. De nota eindigt met een verwijzing naar het slagveld, waarbij Cornelis denkt aan een fragment van een Vietnambombardement. Een dergelijk fragment wordt in de film niet gebruikt, maar het slagveld is wel de metafoor die Jef Cornelis voor ogen heeft wanneer hij de situatie van het Vlaamse landschap in beeld brengt. Pleysier verwijst er rechtstreeks naar in het scenario: ‘De o zo verrukkelijke lappendeken waarop jij nou ook wel eens in brede en nadrukkelijke halen het woord ‘rampgebied’ had willen schrijven.’
Een archiefonderzoek naar Vlaanderen in vogelvlucht en Vlaanderen 77 van Jef Cornelis levert een schat aan informatie op. Die informatie is in de loop der jaren over verschillende plaatsen verspreid geraakt. De beste plaats voor een onderzoek naar het werk van Jef Cornelis is voorlopig de Jan van Eyck Academie, waar zowel het primaire (de films) als het secundaire (persoonlijk archief) bronmateriaal aanwezig is. Het is de bedoeling dat het archief ook in de toekomst door externen kan worden geraadpleegd. Na de afronding van het onderzoek van Brams en Pültau zou het in overleg met Jef Cornelis of zijn erfgenamen in een externe archiefinstelling worden ondergebracht.
