width and height should be displayed here dynamically

Jibanee! Joodse Architectuur

In de tentoonstelling Jibanee! (Hebreeuws voor “Er wordt gebouwd”) proberen de curatoren te verklaren waar de wereldwijde opleving (in kwaliteit en kwantiteit) van de joodse architectuur vandaan komt. Dat getuigt van ambitie, want de joodse (bouw)geschiedenis raakt aan talloze subgeschiedenissen die voor een goed begrip van de hedendaagse ontwikkelingen belicht moeten worden. Dat betekent dat, hoewel de nadruk op hedendaagse architectuur ligt, de toelichting regelmatig diep in de geschiedenis duikt.

De essentie van het jodendom is een zwervend bestaan. De diaspora begon zo’n 4000 jaar geleden en sindsdien hebben joodse gemeenschappen zich gevestigd over de hele wereld, voor kortere of langere tijd, waarbij ze getolereerd of onderdrukt werden. De gebouwen waar zij samenkwamen, waren dan ook meestal onopvallend. Vaak ging het om bestaande gebouwen waar weinig geld in werd geïnvesteerd en waaraan weinig uiterlijke kenmerken werden toegevoegd. De laatste twintig jaar is echter sprake van een nieuw joods bewustzijn in de architectuur, met als voorlopig hoogtepunt het spraakmakende ontwerp van Daniel Libeskind voor het Joodse Museum in Berlijn (1999). Er bestaat echter niet zoiets als een ‘joodse architectuur’. Er zijn beroemde joodse architecten die geen enkel joods gebouw hebben ontworpen (Richard Meier), naast beroemde joodse architecten die dat wel hebben gedaan (Louis I. Kahn, Erich Mendelsohn); en ook niet-joodse architecten als Peter Behrens en Frank Lloyd Wright hebben wel eens joodse gebouwen neergezet.

In zoverre sprake kan zijn van een joodse architectuur, is die sinds 1933 geëvolueerd van een bouwtraditie die zich vooral op byzantijnse en moorse motieven inspireerde, tot een internationale moderne architectuur met lokale elementen. De actuele heropleving van joodse architectuur uit zich vooral in het toenemend aantal gebouwen met een maatschappelijke functie binnen de joodse gemeenschap. Het gaat in de eerste plaats om synagogen, maar ook om joodse musea, joodse scholen en gedenktekens. De synagoge is allicht de enige specifiek joodse typologie. De Ark des verbonds, een reliekkistje dat een of meer handgeschreven Torah’s bevat, staat altijd op dezelfde plaats, namelijk op een altaar dat naar Jeruzalem is gericht. De bimah, waar de Torah kan worden gelezen, bevindt zich soms in het midden van het gebouw, soms achterin en soms ook direct voor de ark. Van oudsher is de synagoge ook een gemeenschapscentrum dat een school, bibliotheek, aula en/of restaurant bevat. Vaak hebben synagogen een ruïneuze muur: op die manier wordt het beeld opgeroepen van een tijdelijk maar veilig onderkomen, en wordt ook de meermaals verwoeste oertempel in Jerusalem – en de idee van vernietiging in het algemeen – gememoreerd.

Dit soort achtergrondinformatie is in de tentoonstelling summier gehouden, en de bijbehorende catalogus is dan ook onmisbaar voor een volledig begrip van het onderwerp. In het boek ontbreekt dan weer de prachtige tijdlijn uit de tentoonstelling, die van een heel eind voor onze jaartelling doorloopt tot het heden en die een overzicht biedt van joodse gebouwen door de eeuwen heen. Als om te benadrukken dat er weinig samenhang is in de typologie en de locatie van de tentoongestelde gebouwen, zijn alle projecten ondergebracht in aparte kamertjes met hoge, zwarte muren. De afzonderlijke ontwerpen zijn fraai gedocumenteerd met tekst, foto’s, schetsen en maquettes, maar als geheel biedt deze opstelling een onoverzichtelijke en sombere aanblik.

Als er toch een overeenkomst is tussen al deze gebouwen, is het de vaak enorme omvang, de sprekende symboliek en de bijzondere aandacht die aan de materialisering van de buitenmuren is geschonken. De grote omvang en de pregnante symboliek worden treffend geïllustreerd door een joodse basisschool van Zvi Hecker in Berlijn (1995) en het Yad Vashem Holocaust Museum van Moshe Safdie in Jerusalem (2004). Alsof ze gegrepen werden door een orkaan waaien de muren van de basisschool uiteen. Een overdaad aan vormen, uitgevoerd in staal en beton verwijst naar de opengeslagen bladzijden van een boek (al is ‘opengewaaid’ meer in overeenstemming met de bizarre vorm), hetgeen weer refereert aan de belangrijke plaats die het boek heeft in de joodse gemeenschap. Het boek (torah) was eeuwenlang het enige dat de verdreven of verbannen joden mee konden nemen. Het Yad Vashem Museum fascineert door de subtiele manier waarop dit complex over 3500 vierkante meter door het land meandert. Lage gebouwen liggen verscholen in de heuvels en verdwijnen soms ondergronds; het geheel culmineert in een spectaculair uitkijkpunt. Het krimpen en uitdijen van vormen en de bijzondere lichtval op onverwachte plekken, verbeelden het idee van overvloed en schaarste, en daarmee het Kabbalistische concept van het terugtrekken van de Goddelijke macht – een typerend voorbeeld van de abstracte symboliek die in veel joodse gebouwen wordt toegepast.

Het tactiele karakter van de buitenmuur is erg prominent in de Kol Ami Tempel van Will Bruder in Scottsdale, Arizona (2003) en de Cymbalista Synagoge van Mario Botta in Tel Aviv (1998). Vooral het ontwerp van Botta is hoogst origineel. In een basisvorm van een rechthoek met daarop twee enorme cilinders met een diameter van 15 meter verwijst hij naar uiteenlopende verschijningsvormen van synagogen door de eeuwen heen. De grofkorrelige steen die soms recht, soms uitkragend is gemetseld, verleent aan het gebouw een industriële uitstraling. Binnen zorgen de cilinders echter voor een hemels licht, met name door een ingenieus geconstrueerd, hangend vierkant plafond, waardoor de ervaring van het interieur niet anders dan spiritueel kan zijn.

Schijnbaar vanzelfsprekend worden al deze totaal verschillende gebouwen aan elkaar geregen tot een interessant verhaal over de joodse bouwgeschiedenis in heden en verleden. Hoewel de verklaring voor de plotselinge weelde aan joodse gebouwen niet helemaal bevredigend is, en ondanks de minimale overeenkomsten tussen de gebouwen, biedt Jibanee! een samenhangend verhaal over een complex onderwerp.

 

• Jibanee! Joodse identiteit in hedendaagse architectuur loopt tot 29 augustus in het Joods Historisch Museum, Jonas Daniël Meijerplein 2-4, Amsterdam (020/626.99.45; www.jhm.nl).