Kunstenaarsboeken (6): Peter Downsbrough (1940-2024)
Op 9 augustus overleed de sinds 1989 in Brussel gevestigde Amerikaanse kunstenaar Peter Downsbrough, één maand voor zijn vierentachtigste verjaardag. Zijn bijwijlen puristisch ogende en veelzijdige nalatenschap is een mijlpaal binnen de conceptkunst: situatieve en sobere sculpturen met parallelle houten staven of metalen buizen; ruimtelijke interventies op muren en vloeren met enkele lijnen, letters en al dan niet doorgesneden woorden; combinaties en composities van woorden, lijnen en zinnen op foto’s en ansichtkaarten; dobbelstenen, met de stippen soms vervangen door woorden; foto’s, meestal in zwart-wit, en films van lege straten, verlaten gebouwen of desolate industrieterreinen; geluidswerken; architectonische interventies in de openbare ruimte – zoals in Brussel de meerdelige sculptuur AND/MAAR, OP – AND/POUR, ET (2003) op de Émile Jacqmainlaan, ET… (2020) op de gevel van een school in Sint-Gillis, of de vijf vlaggen OTHER/THE (2020-2021) die tot eind maart als hommage voor het SMAK in Gent staan.
Al deze werken spelen hun eigen rol in diverse constellaties, maar uiteindelijk bestaat de kritische massa die het oeuvre van Downsbrough consolideert en incontournable maakt uit een buitengewoon groot aantal van 147 publicaties (132 titels): 96 kunstenaarsboeken (5 herdrukt), 31 tentoonstellingscatalogi (18 ontworpen door de kunstenaar) en 20 pamfletten. In de catalogus POSITION (samengesteld door Marie-Thérèse Champesme bij een tentoonstelling in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten in 2003), schreef kunsthistoricus Christian Besson in een uitstekende analyse dan ook terecht: ‘Is Downsbrough een (post)minimalistische beeldhouwer of een conceptuele grafische kunstenaar? Het valt onmogelijk uit te maken.’
Geboren in New Jersey, raakte Downsbrough als tiener geïnteresseerd in geografische kaarten en in architectuur. Vervolgens bracht hij één jaar door aan de University of Cincinnati en trok in 1959 naar New York om aan de Cooper Union een semester architectuur te studeren. Daarna besloot hij kunstenaar te worden. In 1964 verhuisde hij naar New Hampshire, om een atelier en een houten huis te bouwen. Zijn toen nog premature preoccupatie met structuur – de Amerikaanse filantroop Ira G. Wool noemde hem, in het door mij samengestelde Peter Downsbrough. THE BOOK(S) uit 2011, ‘a quintessential architect manqué’ – resulteerde in grote, brute sculpturen van onbewerkte I-profielen en velgen, alvorens hij 1968 aan zijn eerste manuscript begon, NOTES ON LOCATION, dat in 1972 verscheen en in 1973 meteen een vervolg kreeg, NOTES ON LOCATION II.
Elk van deze boeken bevat 21 handgetekende diagrammen en handgeschreven aantekeningen over plaatsen (here, there, where…), tijd (now, then, static…), en locatie (zone, interior, exterior…). De eerste uitgave kan met Lawrence Weiners Statements uit 1968 worden vergeleken, met korte zinnen, als min of meer concrete uitspraken, over de toepassing van verf. Als abstracte, algemene handleiding is het manuscript toch meteen gerelateerd aan een moment en een plaats, gezien de notitie op de eerste pagina: ‘9 am, 800’ asl’, verwijzend naar het atelier in Etna, New Hampshire, om negen uur ’s ochtends en op 800 voet boven de zeespiegel. NOTES ON LOCATION was de basis voor een doorgedreven onderzoek naar de synergie tussen architectuur, typografie en taal.
Downsbrough behoort tot de eerste generatie kunstenaars die het boek niet alleen als presentatiemiddel gebruikten, maar het ook als een autonoom en voor iedereen toegankelijk kunstwerk beschouwden. Clive Phillpot – eminent bibliofiel en in 1977 oprichter en bezieler van de afdeling kunstenaarsboeken in de MoMA Library – stelde reeds in 1993 vast in Art Libraries Journal: ‘Drie van de meest productieve kunstenaars die werkten met veelvuldige, open edities, waren Sol LeWitt, Lawrence Weiner en Peter Downsbrough.’ Toch was Downsbrough sceptisch over de term ‘kunstenaarsboek’, en verkoos hij gewoon de term ‘boek’, als een ‘volume’, een ruimte zoals alle andere, en een context om in te werken.
In deSingel in Antwerpen wijdde ik in 2011 een overzichtstentoonstelling aan alle 85 door of over Downsbrough uitgegeven boeken, met het eerder vermelde THE BOOK(S) als catalogue raisonné, vormgegeven door Mevis & Van Deursen. Eerder had Guy Schraenen al in 1993 een tentoonstelling samengesteld met 30 boeken en met de catalogus BOOKS.BÜCHER, in een vormgeving van Downsbrough die als inspiratie voor THE BOOK(S) diende.
In een poging de simpele maar toch erg complexe inhoud van deze boeken adequaat samen te vatten, las ik, bij wijze van introductie, tijdens de vernissage in Antwerpen in 2011 alle titels in alfabetische volgorde voor, in de veronderstelling dat de poëtische draagkracht op die manier duidelijker zou worden. Deze ‘inventaris’ resulteerde daarna, met goedkeuring van de kunstenaar, in een reeks performances in Barcelona, Brussel, München en Zürich. De alfabetische sequens van de gereciteerde boektitels veranderde steeds opnieuw, omdat Downsbrough in hoog tempo boeken bleef produceren. Naar aanleiding van zijn solotentoonstelling in en rond het Mies van der Rohe-paviljoen in Barcelona, publiceerde ik uiteindelijk The List, met daarin 112 titels.
Als visuele kunstenaar én auteur heeft Peter Downsbrough van bij aanvang niet alleen het woord – zelfstandige naamwoorden (place, space, link…), bijvoeglijke naamwoorden (open, horizontal, in-situ…), werkwoorden (locate, reset, shift…), bijwoorden (now, between, still…) of voorzetsels (as, on, to…) – maar ook het boek zelf een ruimtelijke, zo niet sculpturale kwaliteit toegemeten. Hij beschouwde het boek haast als een ‘tentoonstellingsruimte’ waarvan hij de parameters zelf kon bepalen, door voortdurend abstracte en concrete gedachten, beelden, associaties, composities en verbanden te herschikken. Op basis van een redenering van schrijver en muzikant Henry Flynt, die in 1961 naar verluidt als eerste de term ‘concept art’ gebruikt zou hebben, is het werk van Downsbrough absoluut een sinthome van die stroming. In een essay dat in 1963 in de Fluxus Anthology werd gepubliceerd, stelde Flynt dat concept art in de eerste plaats een kunst is met ‘concepten’ als materiaal, die nauw verbonden zijn met taal. Het conceptualisme is ‘een soort kunst waarvan taal het materiaal is’. Woorden waren een essentiële bron voor Downsbrough, die in BOOKS. BÜCHER opmerkte: ‘De keuze van woorden is een klein beetje toevallig… ofwel is het iets filosofisch, ofwel is het iets politieks, of een gebaar – een woord buiten de eigen context of uit een zin. Voor mij is het een object. Een letter is ook een object. Iedereen heeft een idee van een woord, maar het is niet precies hetzelfde idee.’
De inventaris van boektitels die hierna volgt – een eerbetoon ‘in eigen woorden’ – is voorlopig. Reeksen zijn als enkele titel vermeld, en niet opgenomen zijn twee bundels ansichtkaarten uit 2016 en 2020 en het proefschrift van Line Herbert-Arnaud uit 2022. Binnenkort verschijnen er alweer twee boeken, en Downsbrough heeft nog een aantal drukklare manuscripten op zijn computer achtergelaten.
In een van zijn laatste boeken, AS THEN uit 2024, noteerde Downsbrough op de laatste pagina: ‘______ TIME, JUST FOLDED IN.’ Het toont een subtiel voorgevoel van een gevoelvolle kunstenaar en een clairvoyant die de wereld, de ruimte en de toestand van die wereld is blijven analyseren. Deze woorden zijn ook een genereuze en tegelijkertijd bescheiden formulering voor iets waar Peter Downsbrough zijn hele leven lang naar heeft gestreefd: een kunst die autonoom, kritisch en onafhankelijk wil zijn. Ik zal hem missen.
ABOVE & BELOW. UNTITLED 123/2019 A CALAIS 42/1994 ADJUST 50/1996 AFTER 96/2012 A LOOK AT TIME 130/2021 AND 18/1977 AND] 85/2010 AND HERE 71/2005 AND HERE 93/2011 AND HERE AS 64/2002 AND NOW 23/1983 AND THEN THEY WERE 26/1985 A PLACE – ________ 16/1977 A PLACE – BARCELONA 99/2013 A PLACE – BERLIN 105/2012 A PLACE – DÜSSELDORF 14/1977 A PLACE – NEW YORK 15/1977 A PLACE – PARIS 94/2012 A PLACE – WIEN 91/2011 AROUND 19/1978 AS 60/1999 (AS) 65/2003 A SET 21/1981 ASIDE, BUT, TRACE, EXIT, SINCE, OTHER [10.2017] 121/2019 AS SET 92/2011 AS THEN 131/2024 AS TO PLACE 20/1978 A TALE OF THE SPACE BETWEEN 58/1998 A TIME_ BRUXELLES 125/2020 BESIDE 11/1976 BETWEEN / ENTRE 126/2020 BOOKS, BÜCHER 40/1993 BUT 88/2011 BUT THEN 95/2012 CORK CITY 111/2017 CUT 44/1994 DEDANS 47/1995, 2001 DENSITIES 51/1996 EN PLACE 63/2002 ENTRE 124/2020 ET/C 72/2005 FACTOR 57/1998 FOR RENT 32/1990 FRAME[ D 73/2006 FROM TO, POSTCARDS 110/2016 GROUP 97/2012 HAUPTSTRASSE 37 59/1998 HENCE 116/2018 HENCE | HERE … | OR | OPTION 119/2018 HERE … 118/2018 HORS 103/2014 IN FRONT 7/1975 IN/OUT 9/1976 IN PASSING 22/1982 IN PLACE 17/1977 INSIDE 41/1994 INTÉRIEUR 76/2006 INTERSECT 129/2021 LE/LA 48/1995 LINK 100/2013 MANY 70/2004 MÜNCHEN 36/1991 NEAR/PRES 46/1995 NOTE[ D 90/2011 NOTES, CONVERSATIONS WITH PETER DOWNSBROUGH 75/2006 NOTES ON LOCATION 1/1972, 2012 NOTES ON LOCATION II 2/1973 NOT YET 25/1983, 2015 NOW/A, E, Y 28/1986, 2010 OFF / ON – ON / OFF 13 / 1977 ONE COLUMN 38/1992 OPEN COLUMN 35/1991 OR 62/2002 OR 117/2018 PETER DOWNSBROUGH 12/1977 PETER DOWNSBROUGH 34/1991 PETER DOWNSBROUGH 45/1994 PETER DOWNSBROUGH 52/1996 PETER DOWNSBROUGH 128/2021 PHOTOGRAPHS 33/1990 PLACE 11.01 109/2015 POSE 55/1998 POSITION 69/2003 PRÉLUDE 53/1997 PRESET 66/2003 PROSPECTUS 30/1988 REFER – 79/2009 REFER VOL. 2 80/2009 REGROUP 43/1994 RESET 56/1998 ROLES / ARCHITECTONICS 24/1983 SET [ IN 98/2012 SHIFTING PLACES, THE PHOTOGRAPHS 87/2011 STREET SIGNS 122/2019 TAKE NOTE 29/1988 THE] OTHER 81/2009 THE BOOK(S) 86/2011 THE BOOK(S) – ADDENDUM 101/2013 THE LIST 113/2017 THEN SET. THEN SET VOLUME 2 107/2015 THE THEN SET HERE PLACE AS AND 112/2017 [TILL 77 / 2007 TITLED 74/2006 TITLED _ 6.2015 108 / 2015 TO SET 132/2024 TWO LINES 8/1975 TWO LINES, FIVE SECTIONS 4/1974 TWO LINES, FIVE SECTIONS 6/1975 TWO LINES, SIX SECTIONS 3/1973 TWO LINES, THREE SECTIONS 82/2009 TWO LINES, TITLED 4.08 83/2009 TWO LINES, TWO LINES 10/1976 TWO LINES, UNTITLED 4.08 84/2009 TWO PIPES, FOURTEEN LOCATIONS 5/1975, 2024 UND 104/2015 UNITÉ / DE LA 37/1992 UNLESS, OPEN, THE, FACTOR, AND, ALTER [03.2018] 127/2021 UNTIL, ABOUT, STILL, SHIFT, UNION, AQUI [10.2017] 115/2018 – UNTITLED / 26.11.2013 102/2014 UNTITLED 31/1988 UNTITLED /5.11 AND 89/2011 UNTITLED / 9.03 67/2003 VOLUME 68/2003 WITH] IN – PLACE 78/2008 WITHIN (TIME) 61/1999 WORDS 39/1993 WORDS VOL. 2 49/1995 YET 114/2017 5.50 | 3.10 TWO PIPES 120/2019 6.2015 106/2015 16 POST CARDS 54/1997
