Orlan. Elements favoris
In de jaren negentig werd de Franse kunstenaar Orlan (Saint-Etienne, 1947) bekend – of berucht – met een reeks chirurgische ingrepen waarmee ze haar eigen lichaam wilde aanpassen aan de normen van het gangbare schoonheidsideaal, dat ons al sinds de Renaissance wordt ingeprent. Met Orlan. Eléments favoris organiseert het Fonds Régional d’Art Contemporain des Pays de la Loire in Carquefou bij Nantes de eerste retrospectieve tentoonstelling van deze nog steeds controversiële kunstenaar. Dankzij een beperkte maar pertinente keuze uit een tijdspanne van bijna veertig jaar, van 1964 tot vandaag, krijgt men een beter zicht op een oeuvre dat vooral bekend is van de meest spectaculaire, maar daarom niet altijd interessantste werken. De negen chirurgische ingrepen die Orlan tot nu toe onderging, worden slechts zijdelings vermeld.
Orlan debuteerde in een periode waarin verschillende vrouwelijke kunstenaars zich kritisch uitlieten over de rol van de vrouw in de kunst en de maatschappij. Deze kunstenaars trachtten de mannelijke definitie van de vrouwelijke identiteit te ontwrichten met een subjectieve kunst die gebaseerd is op ‘vrouwelijke’ ervaringen. Onder het motto ‘the personal is the political’ wilden zij niet alleen in de kunst maar ook daarbuiten een emancipatorisch proces op gang brengen.
In één van haar vroegste acties, Orlan accouche d’elle-m’aime (1964), bevalt de kunstenaar van haar evenbeeld. Onder het pseudoniem Orlan creëert ze, als een vrouwelijke vrijgezellenmachine, de dubbelganger die het beeld van de rest van haar oeuvre zal bepalen. Ondanks de fysiek zwaar belastende operaties is het Orlan, in tegenstelling tot generatiegenoten als Marina Abramovic, niet te doen om extreem lichamelijke ervaringen. In haar Manifest de l’art charnel schrijft ze duidelijk dat ze de pijn niet aanvaardt. Tijdens haar operaties, die rechtstreeks via satellietverbindingen worden uitgezonden, blijft ze bij bewustzijn en leest ze teksten voor alsof er niets aan de hand is.
Voor Orlan is de operatiezaal het atelier van de kunstenaar. Hier werkt ze aan het beeld van de ideale vrouw, niet alleen model maar ook schepper, niet alleen object maar ook subject. Dat proces is al in de vroege werken duidelijk zichtbaar. In Strip-tease occasionel à l’aide des draps de trousseau (1974), een reeks zwartwitfoto’s, verschijnt ze achtereenvolgens als de heilige Theresa van Bernini en de Venus van Botticelli.
In 1977 schopte ze op de jaarlijkse kunstbeurs FIAC in Parijs schandaal met Le Baiser de l’artiste. Gezeten achter een foto van haar naakte bovenlijf verkocht ze, voor de prijs van vijf Franse frank, welgemeende tongzoenen aan de voorbijgangers. Het verschuldigde bedrag moest via een gleuf in de buste worden ingebracht. Orlan benadrukte ook hier het beeld van de vrouw in de kunst, en de rol die ze speelt in de maatschappij. Verder hekelde ze, op deze kunstbeurs, het mercantiele karakter van de kunst.
Orlan concentreerde zich oorspronkelijk op het beeld van de vrouw in een westerse en door mannen gemaakte kunstgeschiedenis. Haar chirurgische ingrepen waren geïnspireerd op de neus van Diana (School van Fontainebleau), de mond van Europa (Boucher), het voorhoofd van de Mona Lisa, de kin van de Venus van Botticelli en de ogen van Gérôme’s Psyche. Eind jaren negentig startte ze een onderzoek naar de esthetische normen in andere, voornamelijk pre-Columbiaanse en Afrikaanse culturen, waar tatoeages, scarificaties en schedelvervormingen beschouwd worden als tekens van een verfijnde schoonheid.
In de reeks Self-Hybridations (1998) heeft de plastische chirurgie plaatsgemaakt voor digitaal gemanipuleerde portretten van de kunstenaar. De ingrepen op haar lichaam worden nu niet meer reëel maar virtueel aangebracht. In de Mutants hybrides (2000), sculpturen in kunsthars, wordt het lichaam van de kunstenaar gemodelleerd volgens een canon die niet meer beantwoordt aan westerse normen.
Beschouwd vanuit het gezichtspunt van vandaag sluit het oeuvre van Orlan minder aan bij de pioniers van de body-art dan bij dat van jongere kunstenaars als Cindy Sherman en Vanessa Beecroft, die meer belangstelling hebben voor de mise-en-scène van het (fotografische) beeld dan voor de handeling of de ervaring.
Gelijktijdig met de tentoonstelling in de Frac loopt in het Musée des Beaux-Arts in Nantes een tentoonstelling met recente werken van Annette Messager, een andere Franse en vrouwelijke kunstenaar van dezelfde generatie. Dat levert interessant vergelijkingsmateriaal op. Men kan zich afvragen waarom Messager sinds jaren in het pantheon van de hedendaagse kunst is opgenomen (ze exposeert hier in het museum) terwijl Orlan nog steeds beschouwd wordt als een merkwaardig randverschijnsel. Mogelijk heeft dit te maken met het feit dat Messager gemakkelijk geïdentificeerd wordt met de artistieke problematiek van haar eigen generatie – de vrouw als rolmodel – terwijl Orlan pas via de belangstelling voor wetenschappelijke fenomenen als mutatie en genetische manipulatie, gecombineerd met het gebruik van nieuwe technologieën, erkend wordt als inspiratiebron voor de huidige generatie.
• Orlan. Eléments favoris loopt nog tot 9 februari in de Frac des Pays de la Loire, La Fleuriaye, 44470 Carquefou (bij Nantes) (02/28.01.50.00; www.fracdespaysdelaloire.com en www.orlan.net). Annette Messager. Hors Jeu loopt nog tot 27 januari in het Musée des Beaux-Arts de Nantes, 10 rue Georges-Clemenceau, 44000 Nantes (02/40.41.65.65).
