Cecilia Vallejos & Matthijs de Bruijne
Het kan zijn dat de meeste kunstwerken niet door één persoon tot stand gebracht worden, maar betekent dit dan dat elk werk van een kunstenaar het resultaat van een samenwerking is? Voor ons zijn er voorwaarden om überhaupt van een samenwerking te kunnen spreken. Denk aan het bewustzijn van de context waarin je werkt, het delen van een doel met een ander of een belofte die gedaan is. In ieder geval is samenwerken geen werkmodel, een methode die we systematisch kunnen reproduceren. Wat nodig is voor een samenwerking is het samenvoegen van specifieke kennis en vaardigheden, het bijeenbrengen van elkaar aanvullende invalshoeken, van jou en van die ander.
Onze langstdurende samenwerking is die met de schoonmakers die zich hebben verenigd in de Vakbond van Schoonmakers FNV – tegenwoordig FNV Schoonmaak. Aan het begin van deze eeuw was de Federatie Nederlandse Vakbeweging een logge en polderende reus. De afstand tussen de bestuurders en de leden was enorm en de arbeidsomstandigheden in Nederland verslechterden in die jaren. De Vakbond van Schoonmakers was een van de eerste bonden binnen de FNV die zich met behulp van organizing (een methode om werknemers, met name in de dienstensector, van onderop te organiseren en zo druk uit te oefenen op werkgevers) opnieuw heeft uitgevonden en weer een collectief van arbeiders is geworden, krachtig genoeg om de eigen arbeidsvoorwaarden te bepalen. Tijdens deze vernieuwing, die nog steeds grote invloed heeft op de ontwikkelingen van de andere bonden binnen de FNV, werden kunstenaars uitgenodigd om samen met de schoonmakers te werken aan hun verhalen en beelden.
In deze tien jaar durende samenwerking zijn er in 2010, 2012 en 2014 drie lange stakingen van schoonmakers geweest. Doordat tijdens die maandenlange stakingen treinen, stations, ministeries, scholen en kantoren niet schoongemaakt werden, kreeg de slogan van de schoonmakers, ‘Nooit meer onzichtbaar’, steeds meer betekenis. De schoonmakers en hun werk werden zichtbaar. Door zich te presenteren als een zelfbewuste voorhoede van de arbeidersklasse, die in staat was haar arbeidsomstandigheden te verbeteren, wonnen zij het respect van de Nederlandse samenleving. De inspanningen van deze relatief kleine groep schoonmakers gaven de FNV als beweging een nieuwe impuls.
Maar de verkregen zichtbaarheid van de schoonmakers staat in schril contrast met die van een specifieke groep binnen de Vakbond van Schoonmakers: de domestic workers. De arbeidsomstandigheden van deze huishoudelijk werkers verschillen fundamenteel van die van andere schoonmakers. Zij hebben geen standaardcontracten, noch de mogelijkheid tot een cao. Ze hebben geen toegang tot een ziektekostenverzekering of recht op vakantiedagen. Elk aspect van hun leven wordt bepaald door het feit dat zij in een onzichtbare sector van de Nederlandse economie werken, die gekarakteriseerd wordt door een grote groep ongedocumenteerde werkers. Deze sector had een andere strategie nodig om zichtbaar en erkend te worden.
Een werk dat deel uitmaakte van de campagne ‘100.000 Families Vertrouwen Ons’ was de video Work No Pay!. De campagne, die in oktober 2012 van start ging, was gericht op de regulering van huishoudelijk werk in Nederland en tegen de criminalisering van ongedocumenteerde werkers. Work No Pay! is een visuele allegorie die het dilemma weergeeft van veel Nederlandse gezinnen die deze werkers vertrouwen. Ze overhandigen hen de sleutels van hun huis, laten hun kinderen hele dagen met hen alleen, terwijl hun politici de domestic workers bestempelen als criminelen.
Gedurende de lente van 2012 veranderde in de avonduren de grote vergaderzaal van het FNV-kantoor in Amsterdam in een tijdelijke repetitiestudio. De domestic workers bespraken samen met kunstenaars hun dagelijkse arbeidservaringen. Ze visualiseerden deze gezamenlijk in korte scènes, in de vorm van een schimmenspel. Bij de opnamen van deze video waren vervolgens een beeldend kunstenaar, een illustrator en een dramaturg betrokken, én de huishoudelijk werkers die zichzelf speelden als anonieme silhouetten op een witte achtergrond.
Wij als kunstenaars brachten onze beeldende vaardigheden in en de domestic workers, vanuit hun invalshoek, de realiteit. De inhoud, de boodschap van de video Work No Pay!, werd vanaf het begin voornamelijk door hen bepaald. Daarnaast hadden de werkers ook invloed op de visualisering van de boodschap, zij vonden hun eigen methodes uit om te acteren en elkaar te regisseren. Voor ons als kunstenaars betekende dit een andere manier van werken, waarbij de grens tussen kunstenaar en werker voortdurend vervaagde. Het was een van de meest dynamische samenwerkingen in die tien jaar. Door de context en het specifieke doel werd deze video geen kunstwerk over huishoudelijk werk, maar een video met domestic workers voor een specifiek publiek: de politici van de Tweede Kamer. De eerste vertoning vond plaats in de gebouwen van de Tweede Kamer in Den Haag op 1 oktober 2012. ‘Over’ en ‘met’ zijn op het oog twee eenvoudige voorzetsels, maar in wezen zijn ze bepalend voor de rolverdeling in een samenwerking.
• Dramaturg en onderzoeker Cecilia Vallejos (1969) en beeldend kunstenaar Matthijs de Bruijne (1967) werkten veelvuldig samen. Sinds 2019 delen ze een professoraat aan het Department of Visual Arts van de Kunsthochschule Kassel.
