width and height should be displayed here dynamically

Rewinding Internationalism

Allan Sekula, Waiting for tear gas, 1999-2000. MACBA, Barcelona, © The Estate of Allan Sekula

Het maakt niet uit welke route je loopt. Aan het eind, na een zaal of drie, moet je op je stappen terugkeren, naar de inkomhal, waar een nieuwe route begint. De boodschap die je bij het begin van je bezoek aan Rewinding Internationalism meekrijgt, is letterlijk bedoeld. De expositie strekt zich uit over tien zalen. Omdat ze niet met elkaar verbonden zijn, moet je tot twee keer toe terugkeren naar het centrale punt bij de ingang, waar – inderdaad – alles weer opnieuw begint. De begeleidende tekst van Marjon de Groot en het video-interview met curator Nick Aikens in die hal laten verstaan dat de routes die je loopt ook figuurlijk bedoeld zijn. Op je stappen terugkeren betekent dat je moet terugspoelen, rewinding. De opbouw van de expo doet letterlijk wat ze belooft, dankzij een verdienstelijke scenografie van Natascha Simons.

Al zou je met evenveel gemak kunnen stellen dat iedere route doodloopt. Uiteindelijk eindig je keer op keer op het nulpunt van de centrale hal. Die onwelwillende lezing doet geen recht aan Rewinding Internationalism, dat zulk defaitisme probeert te counteren. Het uitgangspunt is eenvoudig. Een gangbare lezing stelt dat de jaren negentig samenvielen met het einde van de geschiedenis. De liberale democratie, suggereerde Francis Fukuyama in The End of History and the Last Man (1992), was indertijd bijna overal ter wereld de dominante politieke bestuursvorm. De liberale consensus maakte het grote linkse project overbodig. De crisis waarin links sinds die tijd verkeert, wordt weleens linkse melancholie genoemd: een verlammend terugverlangen naar de tijd vóór de nineties, toen links nog eenheid en slagkracht had.

Zo’n lezing van de jaren negentig is vals, toont Rewinding Internationalism. Er is geen reden tot melancholie. De rewind button van de expo toont de verscheidene vormen die activisme in het laatste decennium van de twintigste eeuw aannam, zowel binnen als buiten de kunst. Niet om daarna de pauzeknop in te drukken, dit is immers geen historische tentoonstelling. De samenstellers willen zich juist verhouden tot de eigen tijd, ze willen duidelijk maken hoezeer we vandaag voortbouwen op het veelvormige activisme van de jaren negentig. De expo is op haar sterkst wanneer ze erin slaagt om dat historisch inzicht concreet te maken en te koppelen aan een gevoel van politieke mogelijkheden.

De video-installatie Memory Re-Edited (2022) van Cecilia Barriga slaagt daarin, en is een toonbeeld van historisch onderzoek en creatieve vorm. Videofragmenten van de Wereldvrouwenconferentie in Peking worden ritmisch afgewisseld met fragmenten van recente politieke protesten van vrouwenbewegingen, van Peking tot Spanje, van Mexico tot Chili. Alleen al door de montage wordt het idee van een lineaire geschiedenis verworpen. We luisteren naar getuigenissen van de vrouwen van over de hele wereld die in 1995 in Peking samenkwamen, naar strategiebesprekingen van actiegroepen die in 2018 een demonstratie wilden opzetten. De erfenis van de jaren negentig wordt zo heel duidelijk, maar we zien ook hoe er creatief gebouwd wordt op de fundamenten van die erfenis.

Op andere momenten zijn de focus en scherpte vooral te danken aan Aikens en Simons. Er worden een paar slimme keuzes gemaakt. In de tweede zaal rechts van de inkomhal is een selectie te zien van werken uit de tentoonstelling Hedendaagse kunst van de Niet-Gebonden Landen: Eenheid in Diversiteit in Internationale Kunst. Die expo vond in 1995 plaats in Jakarta. De kunst is niet per se politiek of activistisch, het tentoonstellingsconcept wel. Er was in Jakarta werk te zien van kunstenaars uit landen die lid waren van de Beweging van Niet-Gebonden Landen, opgericht in 1961 en vooral bestaand uit Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en Aziatische landen die de nawerking van kolonialisme en imperialisme wilden tegengaan door afstand te nemen van zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten en de NAVO. De kunstwerken tonen het dagelijkse leven in dat geopolitieke krachtenveld én de zoektocht naar een alternatief internationalisme. Door deze expo binnen de huidige expo te tonen, wordt Rewinding Internationalism niet alleen ‘meta’, maar levert het ook institutionele kritiek. De huidige tendens om een mondiale kunstwereld te omarmen, voorbij het nauwe westerse blikveld, was juist in de jaren negentig een thema. Wie erop let, merkt dat daar in meerdere werken naar wordt teruggegrepen. De multimedia-installatie REWIND/REPLAY van susan pui san lok / susan lok pui san vertrekt bijvoorbeeld van archiefmateriaal uit de Gate Foundation, in 1988 in Amsterdam opgezet om ‘niet-westerse kunst’ (zoals dat destijds heette) onder de aandacht van een Nederlands publiek te brengen, wat haast onvermijdelijk ook met paternalisme gepaard ging.

Rewinding Internationalism kiest er bewust voor om met ‘scènes’ te werken. Geen overzicht of helder afgebakend narratief, maar een naast elkaar stellen van een aantal fragmenten, figuren en momenten van de jaren negentig en nu. Soms zet het aan tot denken, met name over het beperkte begrip dat we van de jaren negentig hebben. Soms pakt het minder goed uit. REWIND/REPLAY is bijvoorbeeld (onnodig) groots opgezet en blijft nog te abstract – ingenieus en gelaagd, goed geresearcht ook, maar de installatie weet ondanks alles niet te raken.

Op andere momenten is de samenhang tussen de verschillende scènes dan weer te oppervlakkig of te makkelijk. De fotografische documentaire die Allan Sekula maakte van de protesten in Seattle tegen de WTO-top, op 30 november 1999, zijn een waardevolle, misschien zelfs noodzakelijke, maar ook enigszins voor de hand liggende bijdrage aan de expo. De keuze om daar foto’s van de Nederlandse architectuurfotograaf Norbert van Onna naast te plaatsen, is eigenlijk enkel op basis van het medium goed te begrijpen. Van Onna’s foto’s tonen Philips-gebouwen die in de jaren negentig leeg kwamen te staan omdat de productiecapaciteit naar ‘lagelonenlanden’ werd verplaatst en het hoofdkantoor naar Amsterdam verhuisde. Slim dat de gevolgen van het mondiale kapitalisme ook in Eindhoven gesitueerd worden, maar zo komt de aandacht vooral te liggen op de economische globalisering die door de betogers in Seattle zo nadrukkelijk en effectief werd bekritiseerd. Dat is een gangbare lezing van de andersglobalistische beweging, maar een gemiste kans om juist de intersectionele aspecten van de beweging te accentueren en in verbinding te stellen met de politieke thema’s die vandaag leven.

 

• Rewinding Internationalism. Scenes from the 90’s, Today, tot 30 april, Van Abbemuseum, Stratumsedijk 2, Eindhoven.