Saodat Ismailova. 18000 Worlds
Stel dat onze realiteit, ons heden, slechts een van 18.000 parallelle werelden is. Die gedachte duikt al op in de joodse Talmoed en in de filosofie van de twaalfde-eeuwse Perzische dichter al-Suhrawardi. Recenter vertelde de grootmoeder van de Oezbeekse kunstenaar Saodat Ismailova (1981) haar over dit mystieke idee. De grootmoeder, de belichaming van vergeten geschiedenissen en rituelen, zal in de tentoonstelling meermaals een ijkpunt blijken.
Ismailova ontving in 2022 de Eye Art & Film Prize, wat resulteerde in haar eerste grote overzichtstentoonstelling, in het Eye Filmmuseum. Acht video’s, twee installaties en een fotowerk vormen een archief van de vele, gelaagde werelden, met name uit de geschiedenis van Oezbekistan en Centraal-Azië, die in het werk van Ismailova samenkomen. De entree toont direct twee belangrijke werken uit haar oeuvre. Zukhra (2013) was haar eerste video-installatie, waarmee ze haar naam vestigde. Een vrouw ligt een halfuur lang met gesloten ogen op een bed, totdat ze volledig is vervaagd. Dit gaat terug op het soefistische ritueel van de chilla: iemand trekt zich veertig dagen in stilte terug om de geest te reinigen van het kwaad. De film is opgenomen in het huis van Ismailova’s grootmoeder.
Op een kleiner scherm draait Her Right (2020), bestaande uit found footage, filmisch archiefmateriaal waarvan Ismailova veelvuldig gebruikmaakte tijdens de wereldwijde pandemie, toen de mogelijkheden om zelf opnames te maken beperkt waren. De beelden gaan over de hujum, een oproep in 1927 van het Sovjetregime aan Oezbeekse vrouwen om publiekelijk hun gezichtssluier (chachvon) af te werpen. Deze ‘bevrijde’ vrouwen konden daarmee onderdeel worden van de socialistische samenleving, onder meer door werk te verrichten in fabrieken en op het land. Her Right is een kritiek op het misbruiken van vrouwen(rechten) als propagandamiddel, wat pas duidelijk wordt in de meterslange installatie Chilltan #1 (2018), bestaande uit veertig chachvons uit Ismailova’s eigen verzameling. Daartussen zweven de namen van Oezbeekse vrouwen in neonletters, om te benadrukken dat achter elke sluier een individu schuilging. De hujum kostte het leven van 2500 vrouwen, vermoord door tegenstanders van deze ontsluiering.
Lange tijd waren de grenzen van Oezbekistan, een gebied in Centraal-Azië dat in Europa weinig bekend is, fluïde. In 1924 werd de Oezbeekse Sovjetrepubliek gesticht, die in stand bleef tot het einde van de Sovjet-Unie in 1991. Tegelijkertijd bleef het land overwegend islamitisch. Oezbekistan wisselde in de afgelopen eeuw maar liefst vier keer van alfabet. In de installatie What Was My Name? (2020) tonen neonletters, behangen met dunne paardenharen, de titelzin in het Oezbeeks, maar dan omgezet naar het Arabische schrift. Een krachtige verbeelding van de rijke, maar ook fragiele identiteit van Ismailova’s moederland.
De complexiteit van Ismailova’s werk komt niet altijd goed uit de verf in 18000 Worlds, wat vooral te maken heeft met het ontbreken van overkoepelende zaalteksten met meer historische en culturele context, bijvoorbeeld wat betreft de grote rol van de islam in Oezbekistan, een religie die zich daar door de eeuwen heen heeft vermengd met elementen uit het jodendom en het sjamanisme. De teksten bij de afzonderlijke werken stellen zich tevreden met brede begrippen als ‘rituelen’ of ‘tradities’, zonder de details goed te duiden. Natuurlijk, het museum hoeft zich niet op te werpen als geschiedenisleraar, maar loopt zo wel het risico dat de gelaagdheid van Ismailova’s films onopgemerkt blijft – of, bij gebrek aan kadering, afschrikt. Bij bijna elk werk wordt herhaald hoe de kunstenaar iets vastlegt wat ‘verloren dreigt te gaan’ of ‘in de vergetelheid is geraakt’, wat er onbedoeld een conservatieve lading aan geeft. Dat alle werken in de tentoonstelling met elkaar samenhangen – tel eens hoe vaak het heilige getal veertig terugkeert – had meer kunnen worden benadrukt. Een waardevolle toevoeging is dan weer de uitgebreide en mooi vormgegeven catalogus. De begeleidende essays bieden hier wél de nodige achtergrond en samenhang.
In de open en donkere zaal van het Eye vervlechten beeld en geluid zich als vanzelf met elkaar. Een bijzondere rol is weggelegd voor het gesproken woord, dat bij Ismailova maar zelden coherent of direct tot de bezoeker gericht is. Dialogen tussen personages zijn er niet. De taal, meestal een monoloog in een voice-over, is nu eens repetitief, dan weer bezwerend, maar vormt altijd een opening naar een van die andere (17.999) universa: het rijk van de geesten, de poëzie, de mythologie, de droom of de herinnering. Zo horen we in Stains of Oxus (2016) oeverbewoners aan de rivier de Amu Darja fragmenten van hun dromen vertellen. Ismailova ontdekte dat de toerantijger vaak terugkeerde in deze dromen, hoewel dat dier halverwege de vorige eeuw uitstierf in Centraal-Azië. The Haunted (2017) is een stille ode aan deze tijger, die weliswaar een leegte in het ecosysteem achterliet, maar nog steeds rondspookt in het collectieve (onder)bewustzijn. Daarmee rijst de vraag, nogmaals, of het in Ismailova’s werk echt alleen gaat om dat wat verloren is, of juist ook om wat is gebleven: welke werelden vermengen zich door de tijd heen, gevraagd of ongevraagd, met die van ons?
Verspreid over de ruimte staan vier grote vitrines die een inkijk geven in het uiteenlopende onderzoeksmateriaal van de kunstenaar. Een boek met Turkestaanse epische poëzie, de kam van haar grootmoeder, zwart-witfoto’s van Sovjetarchitectuur in Oezbekistan, maar ook amuletten van Ismailova zelf. Een direct zichtbare ordening zit er niet in, wat ook geldt voor haar films.
Het hoogtepunt is het titelwerk 18000 Worlds (2022-2023), waar een aparte ruimte met Oezbeekse matrassen voor gereserveerd is. In twaalf minuten vloeien beelden uit zowel Ismailova’s eigen oeuvre als uit de collectie van het Eye op caleidoscopische wijze samen. De brandende sluiers, de uitgestorven tijger en de rivier van de dromen komen weer voorbij. Fluisterend, klanken herhalend, probeert de kunstenaar in de voice-over de tijd te bezweren, opdat al die beelden, historisch en nieuw, zich kunnen verbinden. Ismailova beschouwt 18000 Worlds zelf als een talisman, als een object dat de eigenaar geluk brengt of beschermt. Haar oeuvre is een poëtisch archief dat alle universa in Oezbekistan probeert te herbergen.
• Saodat Ismailova. 18000 Worlds, tot 4 juni, Eye Filmmuseum, IJpromenade 1, Amsterdam.
