Surrealisme in Kopenhagen. Max Ernst en Wilhelm Freddie
In Kopenhagen zijn momenteel twee grote tentoonstellingen aan twee eminente surrealisten gewijd. Het Louisiana Museum for Moderne Kunst (Humlebaek) biedt een ruim overzicht van het oeuvre van Max Ernst onder de titel Droom en revolutie. In Statens Museum for Kunst is een retrospectief te zien van de Deense surrealist Wilhelm Freddie getiteld Steek de vork in je oog!. De verschillen tussen beide kunstenaars en beide exposities zijn groot – ieder op zich is een bezoek meer dan waard.
Max Ernst is een van de grote namen of, zoals het in de aankondiging van de expositie in Louisiana heet, een ‘meester’ van het surrealisme. Enerzijds is deze kwalificatie zeer treffend, anderzijds schiet zij lichtelijk tekort. De tentoonstelling beperkt zich niet tot de surrealist Ernst, maar presenteert met zo’n 180 werken – schilderijen, beelden, collages, grafiek en boekontwerpen – een omvattend beeld van Ernsts gehele oeuvre in een chronologisch gerangschikt vierluik. Daarvan is het eerste niet aan het surrealisme gewijd, maar staat volledig in het teken van Ernsts vroegste expressionistische en dadaïstische werk en zijn schilderijen in de trant van Giorgio de Chirico’s pittura metafisica. De rest van de expositie toont evenwel ontegenzeggelijk dat Ernst een meester van het surrealisme was, in meerdere opzichten. Veel onverwachts is er niet te zien. De meeste werken zijn talloze malen, soms tot vervelens toe, gereproduceerd en ken je uit kunsthistorische verhandelingen over het surrealisme in het bijzonder en de moderne kunst in het algemeen, maar ook van omslagen van boeken over geheel andere onderwerpen. Wel zijn er een aantal werken die pas recentelijk in privécollecties zijn opgedoken en in Ernsts oeuvrecatalogus ontbreken, zoals het schilderij La Mer (1925), een surreëel zeelandschap.
Ernst is echter niet alleen een meester van het surrealisme, maar ook een meesterlijk kunstenaar tout court. Hij munt zowel uit door veelzijdigheid als door de perfecte beheersing van allerlei zeer uiteenlopende technieken, procédés en vormen, die hij deels zelf ontwikkelde, deels verder uitwerkte, zoals de frottage, grattage, decalcomanie en de collageroman, waarin hij elementen uit oude gravures opnieuw monteerde. Schilderijen die op het eerste gezicht plat lijken, zoals het zojuist genoemde La Mer, blijken bij nadere beschouwing een geraffineerd reliëf te bezitten, dat hij subtiel met spatels, paletmessen, krabbers, kammen en ander gereedschap aanbracht. Zo subtiel als de technische uitvoering van zijn werk is, zo gesublimeerd is de representatie van zijn thema’s. De samenstellers vatten zijn hoofdthema’s samen onder de noemer ‘droom en revolutie’, wat toch een beetje vreemd klinkt. Droomgegevens zijn, in de vorm van fantastische beelden, wonderlijke landschappen en een psychoanalytisch beladen symboliek, uiteraard rijkelijk aanwezig… Maar de revolutie?
Ernsts vroegste dadaïstische werk heeft inderdaad de nodige ergernis bij de Keulse autoriteiten losgemaakt en op grond van zijn vermeend aanstootgevend karakter tot de sluiting van een dadatentoonstelling aanleiding gegeven. Maar over de gehele lijn is zijn werk met zijn vele natuurbeelden zeer braaf en ingetogen, en houdt het zich op binnen de grenzen van het betamelijke, zeker vanuit een vroeg 21ste-eeuws perspectief. Slechts af en toe wordt voorzichtig op politiek gezinspeeld. Eenduidige statements en krasse uitspraken met een onmiskenbaar revolutionair karakter zijn Ernst vreemd. In de catalogus is weliswaar een slotbijdrage aan Ernsts politieke overtuiging en kunstzinnige (politieke) protest gewijd, maar dat deze beschouwing amper meer dan twee pagina’s telt, geeft aan dat de revolutie niet aan Ernst besteed was.
In het werk van die andere surrealist, Wilhelm Freddie, vormen revolte en revolutie, protest en provocatie daarentegen wel een rode draad. Steek de vork in je oog! is de titel van de tentoonstelling, gebaseerd op de titel van een schilderij uit 1941, Stick the fork in your eye, we shall be glad to eat yourselves. Decennialang werkte Freddie als een rode doek op zedenmeesters en andere autoriteiten. Seksualiteit staat niet enkel centraal in zijn werk, hij brengt ze ook zonder opsmuk in beeld. Met het schilderij Meditation on Anti-Nazi Love (1936) kwam het hem op een inreisverbod in Hitler-Duitsland te staan. Terwijl hij lange tijd een slechts opvallende randfiguur in het Deense culturele leven was, leidden zowel deze thematiek als zijn hang naar provocatie tot een late doorbraak in de jaren 60.
Anders dan Max Ernst behoort Wilhelm Freddie niet tot de pioniers van de surrealistische beweging. Freddie, geboren in 1909, is zo’n twintig jaar jonger dan Ernst (geboortejaar 1891) en de meeste andere surrealisten. Pas rond 1930 begint Freddie met exposeren en zich in rap tempo het idioom van de surrealisten eigen te maken. In veel opzichten is hij een lokale, Deense epigoon van de Franse en Spaanse surrealistische beweging. Met zijn zeer verzorgde verschijning en gestylede uiterlijk lijkt hij als twee druppels water op Salvador Dalí. Ook zijn werk lijkt soms verdacht veel op dat van de Spaanse surrealist. Dat geldt voor zijn schilderijen met fantasielandschappen en gedeformeerde en getransformeerde lichaamsdelen, die soms opgaan in allerlei fabelwezens en biomorfe constructies, maar ook voor allerlei objecten. Onmiskenbaar is de gelijkenis tussen Dalí’s Retrospectieve buste van een vrouw (1933) en Freddies bekendste werk, Sex-Paralysappeal (1937), dat tegenwoordig tot de canonieke werken van de moderne Deense kunst behoort: een beeld van een vrouwenhoofd dat mogelijk in de etalage van een hoedenzaak dienstdeed en door Freddie met allerlei kleine symbolische objecten is opgetuigd: een handschoen op het hoofd, wijnglazen op de borst, een strop om de hals, een penis op haar wang. Zoals zo vaak – fallische toespelingen zijn er bij Dalí ook, maar niet zo eenduidig – doet Freddie er een schepje bovenop. Hij provoceert bewust en lokt zo meer dan eens een schandaal uit. Dat lukte hem al in 1936 bij de grote internationale surrealismetentoonstelling, die in dat jaar in Londen werd gehouden. Zijn schilderij Psychofotografisch fenomeen: de gevallenen van de wereldoorlog, dat een gedeformeerde massa lichamen toont, werd door de Britse douane tegenhouden vanwege het vermeende aanstootgevende karakter. Een jaar later werd het samen met een ander schilderij, Legionairs van de lust, en met Sex-Paralysappeal door de Deense politie in beslag genomen op zijn tentoonstelling in Kopenhagen, getiteld Trek de vork uit het vlinderoog. Sex-surreëel. Beschuldigd van pornografie krijgt Freddie tien dagen gevangenisstraf. Zijn geconfisqueerde werken belanden in het Criminologisch Museum van de Kopenhaagse politie, als toppunt van artistieke obsceniteit. Zelfs nog in 1961, wanneer Freddie ze opnieuw wil exposeren, blijven ze achter slot en grendel. Freddie besluit kopieën te maken, die worden tentoongesteld. Uiteindelijk krijgt hij de originelen in 1963 terug.
Sex-Paralysappeal neemt een centrale plaats in op de tentoonstelling in Statens Museum for Kunst, waar in totaal zo’n 150 werken van Freddie te zien zijn en andere gedocumenteerd worden. Freddie schilderde, tekende, maakte assemblages en collages, fotografeerde, maar ontwierp ook mode en boekomslagen, arrangeerde een ballet, richtte etalages in en creëerde allerlei vluchtige werken die de tand des tijds niet doorstonden. In de thematisch ingerichte expositie wordt duidelijk dat droom en revolutie bij Freddie een buitengewoon belangrijke rol spelen, op een veel drastischere, directere wijze dan bij Max Ernst. Freddie maakt seksualiteit, lust, begeerte en lichamelijkheid in zijn werk direct aanwezig, waardoor het een geheel ander gezicht van het surrealisme laat zien dan dat van Ernst.
• Max Ernst – Dream and Revolution tot 1 juni in Louisiana Museum for Moderne Kunst, Gl. Strandvej 13, 3050 Humlebaek (049/19.07.91; www.louisiana.dk).
• Wilhelm Freddie – Stick the fork in your eye! tot 1 juni in Statens Museum for Kunst, Sølvgade 48-50, 1307 Kopenhagen (033/74.84.94; www.smk.dk).
