Whistler in Holland
Naarmate in de loop van de 19de eeuw de academische schilderkunst in aanzien daalde, steeg in internationale kunstenaarskringen de waardering voor de 17de-eeuwse Hollandse landschaps- en genreschilderkunst. Van 1863 tot 1902, kort voor zijn dood, ondernam de van oorsprong Amerikaanse, in Parijs opgeleide en in Londen woonachtige James McNeill Whistler meerdere reizen naar Nederland. De etsen en aquarellen die uit deze reizen zijn voortgekomen worden met enkele andere werken nu in het Rijksmuseum getoond, samen met enkele werken van kunstenaars zoals Breitner en Witsen, wier visie op Amsterdam door Whistler is beïnvloed. In Whistlers etsen wordt de werkelijkheid gereduceerd tot een ragfijn netwerk van lijntjes die als door een wonder bijvoorbeeld een façade vormen. Vaak beeldt Whistler huizen aan het water af, waarbij hij het contrast tussen het gebouw en zijn spiegeling maximaal uitbuit. In de waterpartijen is hij volledig verlost van de noodzaak om het spel van arceringen een coherent beeld te laten vormen. Een magnifiek voorbeeld van dit genre is de ets Square house, die deel uitmaakt van de zogenaamde Amsterdam set uit 1889. In de aquarellen laat Whistler zijn estheticisme zo mogelijk nog meer de vrije loop. Dat de nadruk op het formele aspect ten koste gaat van de afbeeldingsfunctie van het kunstwerk blijkt alleen al uit een karakteristieke Whistlertitel als Note in rose and silver – Dordrecht. Freek Heijbroek, conservator van het Rijksmuseum en bekend liefhebber van de petite histoire, neemt met het delicate kleurenspel van zo’n aquarel echter geen genoegen. Nauwkeurig wordt in het bijschrift verteld welk stuk Dordrecht Whistler hier precies heeft afgebeeld. En zo gaat het door: elke ets, elke aquarel moet geografisch precies worden geïdentificeerd, hoezeer dit ook in strijd is met de kunstopvatting en de artistieke praktijk van Whistler. “Links staat het markante pand van de firma Blikman & Sartorius”: deze mededeling voegt volstrekt niets toe aan de prachtige aquarel Snow uit 1882, met zijn oosters geïnspireerde witte leegte op de voorgrond waarop met enkele toetsen passanten zijn neergezet. Het spreekt vanzelf dat we naar aanleiding van enkele (niet aan Nederland gerelateerde) etsen waarop vrouwen in plaats van gebouwen zijn afgebeeld, worden geïnformeerd over Whistlers relaties met zijn modellen annex minnaressen. Bij de volledig informele aquarel Nocturne triomfeert Whistler echter boven de nijvere feitjesvinder en roddeltante Heijbroek: de locatie kon nog niet achterhaald worden.
James McNeill Whistler in Holland nog tot 9 november in het Rijksmuseum, Stadhouderskade 42, 1071 ZD Amsterdam (020/673.21.21).
